Vào giữa mùa thu tháng 8 năm 2012, tôi đi cùng anh bạn về thăm quê làng Ngọc Lũ, được giao lưu với các cụ cao tuổi và lãnh đạo xã, tôi được nghe những mẩu chuyện chưa được nghe bao giờ. Cụ Trần Đình Tước năm nay 85 tuổi (là hậu duệ của cụ Chỉ Cơ – quen gọi là cụ Chỉ Cơ vì cụ là tiên chỉ của làng). Cụ Chỉ Cơ là người có chức sắc và có tâm với quê hương, cụ đã bỏ tiền ra mua gỗ ở rừng về xây dựng đình, chùa Ngọc Lũ. Với khuôn viên của làng dùng xây dựng là 2.500 m2, bên ngoài là 2 dãy nhà (mỗi dãy 7 gian) Tiêu thổ kháng chiến thời Pháp đã dỡ đi 14 gian đình ngoài. Hiện nay còn 1 dãy 7 gian được xã phục hồi lại vào năm 1999 và dãy hậu cung 3 gian trong cùng đang lưu giữ trống đồng Ngọc Lũ (phiên bản) và một số đồ thờ đức Thành hoàng làng.

Chùa Ngọc Lũ

Theo thần tích thần sắc (của Viện thông tin khoa học xã hội Việt Nam lưu giữ) bút tích của Chánh hương hội làng Ngọc Lũ Nguyễn Huy Nhuận năm 1938 viết trả lời Hội khảo cứu phong tục về phong tục thể lệ và tích thờ Thành hoàng: “Tương truyền đình làng thờ một vị là thiên thần Tây phương Bạch đế, một vị là Thánh mẫu Long cung chính liệt Thông huyền công chúa là tiên nữ giáng trần…”

Tác giả (áo trắng) đang trao đổi với ông Nguyễn Văn Liệu (áo đen) quản lý phủ Cầu Đá cung cấp tư liệu về đình Ngọc Lũ

Cụ Tước còn kể cho chúng tôi nghe một truyện mang màu sắc tâm linh: Năm cụ 12 tuổi theo cha ra đình lễ, chính mắt cụ nhìn thấy 2 con rắn to bò từ ngoài sân vào trong đình, khi vào trong đình cuộn tròn dưới bệ thờ thành hoàng. Từ đó mọi người truyền nhau câu chuyện ấy, rồi cứ ngày rằm, mồng một là bà con tới đình thắp hương cầu phúc lộc. Có người cầu được ước thấy cho là đức Thành hoàng làng rất linh thiêng, một đồn mười, thế là khách thập phương đến lễ ngày càng đông…
Về cội nguồn trống đồng Ngọc Lũ các cụ khẳng định đây là trống đồng đặc biệt, cùng thời với trống đồng Đông Sơn và một số nơi sưu tầm được.
Vào khoảng 1893 – 1894, các ông Nguyễn Văn Y, Nguyễn Văn Túc và một số người khác đắp đê trấn thủy ở xã Như Trác, huyện Nam Xang (nay là Lý Nhân, Hà Nam) thấy dưới độ sâu 2 mét của bãi bồi có một chiếc trống đồng, các ông ngay trong đêm ấy khiêng về đình làng Ngọc Lũ để khi có đình đám cúng tế thì đem ra đánh. 7, 8 năm sau có một họa sĩ người Pháp đến vẽ ký họa cây đa đình làng, nhìn thấy trống đồng đẹp, liền báo cho công sứ biết. Nhân có cuộc đấu xảo ở Hà Nội vào ngày 15 tháng 11 năm 1902, công sứ Hà Nam đã sức cho Lý dịch làng Ngọc Lũ (xã Ngọc Lũ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam ngày nay) mang trống và nắp thạp lên góp vào đấu xảo. Sau đó nhà bác cổ Viễn đông, Hà Nội đã mua lại với giá 550 đồng. (Hiện nay bảo tàng lịch sử Việt Nam đang lưu giữ) tình trạng hiện nay trống còn tương đối nguyên vẹn, có một lớp patin màu xanh ngả xám.

Ảnh phiên bản trống đồng Ngọc Lũ

Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan xem phiên bản trống đồng Ngọc Lũ ngày 3-12-2012

Về cấu trúc hình dáng trống đồng có hai loại hoa văn hình học và hoa văn người, động vật. Chính giữa mặt trống là hình ngôi sao nổi 14 cánh, xen giữa các cánh sao là những họa tiết hình trái tim.
Từ trong ra ngoài có 16 vành hoa đồng tâm bao bọc lấy nhau. Các vành 1, 5, 11 và 16 là những hàng chấm nhỏ. Các vành 2, 4, 7, 8, 10 là vành có hình người giã gạo, và hình động vật xung quanh ngôi sao và hình chim lạc ngược chiều kim đồng hồ.
Vành 8 gồm 5 nhóm, mỗi nhóm có 10 con hươu đực thì đến 1 con hươu cái. Vành 10 gồm 36 con chim, 18 con chim đậu và 18 con chim bay là loại chim mỏ dài, có mào, đuôi và chân dài, mình gầy thuộc loại cò, sếu hoặc vạc (quen gọi là con chim lạc) các con chim đậu thì mỏ ngắn, đuôi ngắn.
Phần trên cùng của tang trống là đoạn tiếp giáp với vành trống có 6 vành hoa văn hình học, vành 2, 5 là hoa văn kiểu răng cưa, đỉnh quay về 2 phía có các chấm nhỏ xen kẽ, vành 3 và 4 là hoa văn vòng tròn đồng tâm, chính giữa nối với nhau bằng những tiếp tuyến song song.
Trống đồng Ngọc Lũ là một trong số ít trống đẹp phát hiện được trên thế giới, trống cao 63cm đường kính mặt trống 79,3cm đường kính chân 81 cm, trọng lượng 86 kg.
Ngoài tác dụng của trống phục vụ các ngày lễ cúng tế, trống đồng còn có vai trò tín ngưỡng phồn thực trong đời sống người Việt – biểu tượng sức mạnh, biểu tượng quyền lực của người xưa – đồng thời cũng là biểu tượng toàn diện tín ngưỡng phồn thực. Có trống đồng của dân tộc Mường mô phỏng động tác giã gạo – động tác giao phối, trên mặt trống là hình mặt trời với những tia sáng biểu trưng cho sinh thực khí nam, giữa các tia sáng là hình như trái tim biểu trưng sinh thực khí nữ.
Tín ngưỡng phồn thực có mặt ở khắp vùng Đông Nam Á nói riêng, còn các dân tộc khác lại thờ cả sinh thực khí lẫn hành vi giao phối. Đó chính là những nét làm nên tính hồn nhiên và chiều sâu của văn hóa cổ truyền Việt Nam.
Để trùng tu tôn tạo khu di tích đình, chùa Ngọc Lũ như xưa, được sự giúp đỡ của sở Văn hóa Thể thao – Du lịch tỉnh Hà Nam, lãnh đạo xã Ngọc Lũ, các cụ cao niên đã làm tờ trình lên chính phủ xin kinh phí phục chế lại dãy đình 7 gian ngoài và ngôi chùa cổ cùng việc tôn tạo khuôn viên. Hiện nay đang chờ chính phủ xét duyệt kinh phí thực hiện, phương châm Nhà nước nhân dân cùng làm, vận động các tấm lòng hảo tâm và khách thập phương đóng góp để tiến hành trùng tu khu di tích.
Hy vọng rồi mai đây khu di tích lịch sử đình, chùa Ngọc Lũ sẽ là nơi tham quan, du lịch của khách thập phương và là chốn tâm linh được nhiều người ngưỡng mộ, tiếp tục đóng góp công đức tôn tạo ngày càng đàng hoàng đẹp hơn. Để con cháu muôn đời tôn vinh tự hào với truyền thống của quê hương đất nước.

Giếng chùa Ngọc Lũ

Tác giả trao đổi với cụ Trần Đình Tước (hậu duệ cụ Chỉ Cơ)

Tác giả thông qua bài viết với đồng chí Trần Đình Thọ (bên phải) phó bí thư thường trực Đảng ủy xã Ngọc Lũ

Anh Nguyễn Huy Đô (bên trái) người cung cấp tư liệu cho tác giả về thần tích - thần sắc thôn Thượng Lang, làng Ngọc Lũ

Ông Bùi Xuân Hùng chủ tịch UBND xã Ngọc Lũ thông qua bài viết...